بخش یکم – تشریع وقایع
فصل یکم
عراق پس از بی نتیجه ماندن شکایتش به شورای امنیت در رابطه با لغو قرارداد 1937، جنگ تبلیغاتی خود را علیه ایران شدت بخشید و با پناه دادن به افرادی چون سپهبد تیمور بختیار رئیس ساواک ایران، رئیس ساواک ایران، بر شدت وخامت روابط خود با حکومت ایران افزود.
پس از خروج نیروهای انگلیسی از خلیج فارس در روز 30 نوامبر 1971 برابر با نهم آذرماه 1350 ایران سه جزیره ایرانی تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی را مجدداً به پیکره اصلی خود افزود. با این که این اقدام بر اساس توافق قبلی با انگلیس و شیوخ شارجه و رأس الخیمه که مدعی مالکیت این جزایر بودند صورت گرفته بود، عراق تبلیغات شدیدی علیه ایران در مورد به اصطلاح اشغال این جزایر به راه انداخت و ضمن یادداشت شدید اللحنی به دولت ایران اعلام داشت که این جزایر متعلق به اعراب است و باید نیروهای خود را از این سه جزیره خارج کند. دولت عراق بدون اینکه منتظر پاسخ ایران بماند از روز دهم آذرماه 1350 روابط سیاسی خود را با ایران قطع کرده و از کاردار سفارت ایران در بغداد خواست که ظرف 24 ساعت خاک آن کشور را ترک کند.
طی سال های 1372 الی 1974 در مرزهای دو کشور وضع متشنجی حکمفرما شد، ایران و عراق نیروهای خود را در طول مرز تقویت کردند وتجمع نیروهای دو کشور در دو سوی مرزها بارها به مبادله آتش و در مواردی هم به برخورد هایی منجر شد.
مهمترین این رویداد برخورد روز 21 بهمن 1352 در منطقۀ مهران می باشد که در این نبرد از تجهیزات سنگین استفاده شد و در نتیجه تعدادی از نیروهای دو طرف کشته شدند. متعاقب این واقعه، دولت عراق به شورای امنیت سازمان ملل متحد شکایت کرده و تقاضای نشست فوری شورا را نمود، دولت ایران نیز از دبیر کل درخواست نمود تا نمایندۀ خود را برای بازدید از منطقه اعزام دارد تا بی اساس بودن ادعای عراق ثابت شود. شورای امنیت مقرر داشت که نمایندۀ دبیر کل سازمان ملل از مناطقی که زد و خورد در آنجا واقع شده بازدید نماید.
پس از انجام بازدید، نماینده دبیر کل از ایران و عراق و انجام مذاکراتی چند، شورای امنیت بر اساس گزارش نمایندۀ دبیر کل قطعنامه 348 خود را به شرح زیر صادر کرد:
1. رعایت کردن آتش بس.
2. عقب نشینی سریع و همزمان نیروهای دو کشور از نواحی مرزی.
3. اجتناب از به کار بستن هر نوع اعمال خصمانه علیه یکدیگر.
4. از سر گیری مذاکرات بین دو کشور بدون هیچگونه قید و شرط.
به منظور حل همه مسایل دو جانبه، ایران و عراق موافقت کردند گه نیروهای خود را در طول مرزها عقب کشیده و برای حل اختلافات مرزی از طریق مذاکره اقدام نمایند.
یکی از دلایل عمده عقب نشینی و نرمش دولت عراق در برابر ایران، شورش کرد های شمال عراق و گرفتاری روزافزون نیروهای عراقی در مقابله با این شورش بود. دولت ایران از آغاز این شورش، به کرد های عراقی کمک می کرد.
با وجود اینکه به دنبال توافق طرفین دربارۀ فراخواندن نیروهای خود از مرزهای دو کشور آرامش نسبی در مرزها برقرار گردیده بود، جنگ تبلیغاتی بین دو کشور همچنان ادامه داشت و ارسال اسلحه و مهمات و مواد غذایی برای شورشیان کرد از طریق ایران متوقف نشد.
شورش کردها در اواخر زمستان 1354 شمسی (اوایل 1975 میلادی) به اوج خود رسید و دولت بعث عراق در وضعیت سختی قرار گرفت.
ث – انعقاد قرارداد 1975 الجزایر:
وزارت خارجه ایران و عراق در ژانویه 1975 در استامبول ترکیه با یکدیگر ملاقات کردند. این نخستین بار پس از سال 1968 بود که نمایندگان دو کشور در چنین سطح بالایی از مقامات دولتی با یکدیگر مذاکره می کردند. اما این بار نیز از مذاکرات نتیجه ای به دست نیامد، زیرا عراقی ها سخنان سابق را که شط العرب جزء سرزمین ملی عراق است تکرار کردند.
قرار بود که همان سال کنفرانسی در الجزایر از سران کشورهای عضو اوپک تشکیل گردد که این اجلاس از 4 تا 6 مارس 1975 بر پا گردید. طبق قرارداد قبلی بومدین رئیس جمهور الجزایر از ایران و عراق خواست که به اختلافات خود خاتمه دهندو شاه سابق ایران و صدام حسین معاون رئیس جمهور عراق در حاشیه کنفرانس اوپک، در زمینه حل اختلافات فیمابین مذاکره و گفتگو نمودند و سران دو کشور برای حل اختلافات به یک توافق کلی دست یافتند. بدین صورت یک ماه و نیم بعد از مذاکرات وزرای امور خارجه دو کشور در استامبول، خبرگذاری ها گزارش دادند که ایران و عراق در جریان کنفرانس سران عضو اوپک با میانجیگری رهبر الجزایر به توافق مهمی دربارۀ حل اختلافات مرزی دو کشور رسیده اند.
مفاد اصلی توافق نامۀ الجزایر که پس از ملاقات و مذاکره شاه و صدام حسین به صورت یک بیانیه در 6 مارس 1975 صادر و به همین نام هم معروف شده است به شرح زیر است:
با رعایت اصول احترام به تمامیت ارضی و تجاوزناپذیری مرزها و عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر، طرفین تصمیم گرفتند که:
1) مرزهای زمینی خود را بر اساس پروتکل 1913 قسطنطنیه و صورتجلسات کمیسیون تعیین مرز سال 1914 تعیین کنند.
2) مرزها آبی خود را بر اساس خط تالوگ تعیین نمایند.
3) با این کار دو کشور امنیت و اعتماد متقابل را در امتداد مرزهای مشترک خویش برقرار خواهند ساخت. طرفیت بدین سان متعهد می شوند که در مرزهای خود یک کنترل دقیق و مؤثر به منظور قطع هرگونه رخنه و نفوذ که جنبه خرابکارانه از هر سو داشته باشد اعمال کنند.
4) طرفین توافق کردند که مقررات فوق عواملی تجزیه ناپذیر جهت یک راه حل کلی بوده و بدیهی است نقض هریک از مفاد فوق مغایر روحیۀ توافق الجزایر است.
در جهت اجرای بیانیۀ الجزایر، وزرای امور خارجه ایران، عراق و الجزایر از تاریخ 15 مارس تا 13 ژوئن 1975 به ترتیب در تهران، بغداد و الجزیره و بغدا گرد آمدند. نتیجه این چهار نشست، امضاء عهدنامۀ مربوط به مرز مشترک و حسن همجواری بین ایران و عراق در 13 ژوئن 1975 بود این عهدنامه دارای 3 پروتکل ضمیمه بشرح زیر است:
• پروتکل راجع به علامت گذاری مجدد مرز زمینی بین ایران و عراق
• پروتکل راجع به تعیین مرز در رودخانه ایران و عراق
• پروتکل مربوط به بند 5 مادۀ 6 عهدنامه.
عهدنامۀ 1975 که دارای 4 موافقتنامه تکمیلی به شرح زیر نیز می باشد در 26 دسامبر 1975 در بغداد به امضاء رسید.
موافقت نامه راجع بع مقررات مربوط به کشتیرانی در اروندرود
موافقت نامه راجع به استفاده از آب رودخانه های مرزی
موافقت نامه راجع بع تعلیف احشام
موافقت نامه راجع به کلانتران مرزی
عهدنامه 1975 و سه پروتکل منظم به آن و چهار موافقت نامۀ مذکور، به تصویب مجلسین قانون گذاری ایران و عراق رسیده، اسناد تصویب آن مبادله شده و در دبیرخانه سازمان ملل متحد با شماره 14903 و 14907 و تحت عنوان قرارداد های ایران و عراق ثبت گردیده و رسمیت جهانی یافته.
بدین ترتیب با عقد عهدنامۀ 1975 کلیۀ اختلافات ایران و عراق از جمله اختلافات مرزی چه در خشکی و چه در رودخانه های مرزی به نحو مرضی الطرفین حل و فصل گردیده و علامت گذاری مجدد مرزها بر اساس پروتکل های مربوطه توسط هیئت های علامتگذاری از دو کشور با نظارت نمایندۀ الجزایر آغاز و در سال 1357 خاتمه یافت، فلذا ماهیت روابط ایران و عراق از 1975 بر اساس توافق مذکور و حسن همجواری قرار گرفت. اما متأسفانه همزمان با اوج گرفتن شعله های انقلاب اسلامی در ایران و پیروزی انقلاب بار دیگر دولت بعث عراق سر ناسازگاری پیش گرفته و با طرح دعاوی بی اساس در مورد مرز جدید، اختلافات جدیدی را در روابط دو کشور پایه ریزی نمود و نهایتاً هم جنگ خونین و ویرانگر هشت ساله را بر ایران تحمیل کرد.
انتهای مطلب
