فصل دوم
ادامه روزهای یازدهم تا هفدهم مهرماه 1359 :
بعضی از اعضاء ستادها و دیگر صاحب نظران نظامی متوقف شدن ارتش عراق را در 6 مهرماه 59 در غرب کرخه و عدم ادامه تک او را یک اشتباه بزرگ تاکتیکی ارتش عراق محسوب کرده و آن را ارتش را فاقد هدف اصولی و اساسی در این منطقه دانسته اند ولی عده ای دیگر دلیل توقف ارتش عراق را در کرانۀ غربی رودخانۀ کرخه مسئله زیر دانشته اند.
صدام حسین رهبر عراق براسا اطلاعات نادرستی که دریافت کرده و همچنین نتیجه گیری غلطی که از ارزیابی ها و برآوردهای خود به دست آورده بود انتظار داشت که به محض عبور ارتش آن کشور از مرزهای جمهوری اسلامی ایران، مردم خوزستان به استقبال آن بشتابند و گروه های مخالف حکومت ایران نیز با استفاده از فرصت حاصله و با پشتیبانی ارتش مهاجم تشکیل یک حکومت وابستۀ عربی را به زعم صدام حسین – عربستان آزاد!!- اعلام دارند، اما مقاومت دلیرانه رزمندگان ایرانی در مقابل مهاجمان و در نتیجه متوقف شدن حملۀ وسیع و سازمان یافتۀ ارتش عراق که همراه با حرکت توده های عظیم مردمی به سوی استان خوزستان انجام گرفت، همچنین مقاومت دلیرانۀ مردم شهرهای سوسنگرد، هویزه و خرمشهر، دشمن را متوجه اشتباه خود کرد و رهبری ارتش مهاجم درک کرد که نیروهای بیگانه توان مقابله با ارتش و ملت ایران را به خصوص در داخل شهر ها نخواهد داشت، بنابراین تصمیم گرفت که عملیات آتی را بر اساس اطلاعات واقعی تر طراحی و اجرا نماید و با اینکه دو لشکر به قسمت دزفول و سه لشکر به سمت اهواز و یک لشکر به سوی خرمشهر گسیل کرده بود، در تدبیر کاربرد نیروهای خود تجدید نظر نمود و در جبهه های اهواز و دزفول به پدافند تن داد و تمامی تلاش خود را برا تصرف خرمشهر که مرز آبی آن بهانۀ ظاهری آغاز جنگ بود به کار گرفت. با این تغییر روش، عراق می توانست ضمن ادعای متوقف ساختن ارتش خود در غرب کرخه و جبهۀ اهواز و در عین حال اشغال بخش عظیمی از خاک ایران مقاصد زیر را دنبال نماید:
(الف) تحت فشار گذاردن مردم شهرهای بزرگ خوزستان با اجرای بمباران های هوایی و توپخانه به انتظار پیوستن آنان به گروه های وابسته به عراق که مخالف حکومت اسلامی ایران بودند، در راستای پیگیری اهداف استراتژیک خود یعنی تشکیل حکومت عربستان آزاد! و سرنگونی نظام جمهوری اسلامی ایران.
(ب) تأمین عقبۀ نیروهای نظامی خود و کوتاه نگهداشتن خطوط مواصلاتی آنها.
(پ) ادامۀ جنگ در داخل سرزمین ایران در صورت آغاز حملات نیروهای مسلح جمهوری اسلامی به منظور فرسوده ساختن آنان قبل از رسیدن به خطوط مرزی و حفظ عقبۀ جبهۀ خرمشهر، بدین ترتیب نیروهای عراقی می توانستند در شمال خرمشهر خود را به یک مانع طبیعی برسانند تا مانع عبور نیروهای ایران برای شکست عراق در تصرف و نگهداری خرمشهر گردند.
چنانچه با این نظریه به عملیات عراق نظر افکنیم ملاحظه می گردد که طرح عراق برای تصرف خرمشهر به خوبی تهیه و اجرا شده است ولی عوامل اجرایی در کل حرکات اشتباهی را مرتکب شده اند که ناشی از عدم توانایی طرح ریزی در ارتش عراق بوده است.
(ب) جبهه مرکزی (بستان – سوسنگرد) :
بنا بر گزارش عناصر اطلاعاتی در روز 11 مهرماه تیپ 12 لشکر 3 زرهی عراق وارد منطقۀ شمال بستان شد، همچنین در روز 14 مهرماه تیپ های 35 و 43 لشکر 9 زرهی عراق در منطقۀ عمومی هویزه مستقر شدند.
عراق از بدو تهاجم خود به منطقۀ خوزستان توجهی به منطقۀ جنوب غربی هویزه تا شمال طلایه نکرد و پاسگاه های مرزی این منطقه تا 15 دیماه 59 در کنترل یگان های ژاندارمری و سپاه پاسداران بود.
(پ) جبهۀ جنوب (جنوب غربی اهواز – خرمشهر) :
- پشتیبانی نیروهای مردمی از عملیات، از دهۀ دوم مهرماه سرعت بیشتری گرفت و بولدوزرها و لودرها برای ایجاد خاکریز و سنگر وارد عمل شدند.
- روز 11 مهرماه منطقۀ نبرد نسبتاً آرام بود، البته تبادل آتش طبق معمول وجود داشت ولی آرامش نسبی جبهه این تصور را به وجود آورد که نیروهای متجاوز عراق شب قبل به مواضع مناسبی عقب نشینی کرده و مشغول تجدید سازمان شده اند. لازم به ذکر است که شب قبل نیروهای دشمن تا نزدیکی میدان زندان خرمشهر پیشروی کرده ولی با مقاومت مردم و سپاه پاسداران و تکاوران دریایی مواجه شده و به سمت ایستگاه راه آهن عقب نشینی کرده بودند. در این درگیری دو نفر افسر پلیس و 15 نفر گارد گمرک و تعدادی از مردم شهر شهید شدند. تکاروان دریایی توانسته بودند دشمن را به شش کیلومتری شمال غرب خرمشهر عقی رانده 2 دستگاه تانک را به غنیمت گرفته و 4 نفر از افراد دشمن را اسیر نمایند.
- روز 12 مهرماه نیز منطقۀ نبرد خرمشهر نسبتاً آرام بود حتی از شدت آتش توپخانه و خمپاره اندازهای عراقی کاسته شد. در ساعات شب تعدادی گلوله به آبادان شلیک گردید که در مناطق فلکه خسروآباد، جاده خسروآباد، بوارده شمالی و دیگر مناطق خساراتی وارد کرد.
بر اساس اطلاعات مکتسبه از یک اسیر عراقی وضعیت نیروهای متجاوز در آن موقع به شرح زیر بوده است:
- در منطقۀ خرمشهر تیپ 6 لشکر 3، با 3 گردان تانک شامل گردان های یرموک، مقداد و خالد و گردان 20 توپخانه 130 میلیمتری مستقر بود.
- تیپ 49 پیاده در حدود ساعت 23:00 روز دهم مهرماه وارد منطقۀ خرمشهر شده بود.
- از عناصر تیپ 33 نیروی مخصوص 2 گردان به شماره های 8 و 9 پادگان دژ و گردان 11 آن در ابوالخصیب مستقر بود.
- عناصری از تیپ 26 لشکر 5 مکانیزه در تقویت تیپ 6 زرهی قرار داشت.
- تعداد 18 قبضه توپخانه 130 میلیمتری در منطقۀ بین جادۀ خاکی مرزی دژ و خط مرز (غرب خرمشهر) استقرار داشت.
- در نبردهای شب دهم مهرماه ضربات سنگینی به نیروهای عراقی در خرمشهر وارد شده بود.
- مواضع تانک های عراقی در حد فاصل بین خانه های پیش ساخته و سد خاکی شرق جاده اهواز – خرمشهر قرار داشت.
بررسی این اطلاعات نشان می داد که ارتش متجاوز عراق از دهۀ دوم مهرماه حدود یک لشکر را در اطراف خرمشهر مستقر کرده است.
در روز 12 مهرماه درگیری قابل ملاحظه ای بین نیروهای ایران با نیروهای دشمن رخ نداد ولی در ساعات پایانی آن روز نبرد نامنظم بین تکاوران نیروی دریایی با نیروهای متجاوز در نخلستان های غرب خرمشهر تا پل نو جریان یافت. در آتشباری دشمن به خرمشهر تعدادی منازل مسکونی در کوهدشت خرمشهر خسارت دید.
از تغییرا تقابل ملاحظه ای که در روز 12 مهرماه در منطقۀ عملیات خرمشهر رخ داد تغییر کادر فرماندهی بود که برای اولین بار بعد از گذشت 12 روز از آغاز جنگ به طور اصولی و بنا به دستور ستاد مشترک که یک فرماندهی مشترک در خرمشهر تشکیل شد.
در روز 12 مهرماه صحنه عملیات خلیج فارس نیز نسبتاً آرام بود، چند فروند هواپیمای عراقی به خارک و بوشهر حمله کردند ولی موفق به وارد کردن خساراتی نشدند و بر اثر آتش پدافند هوایی جمهوری اسلامی منطقه را ترک کردند.
قبلاً گفتیم که رئیس جمهور عراق در اول اکتبر 9 مهرماه پیشنهاد آتش بس داد و در این پیشنهاد شروع آتش بس و اجرای کامل آن از 5 تا 8 اکتبر (13 تا 16 مهرماه) پیشنهاد گردید. درنتیجه این پیشنهاد فعالیت نیروهای عراقی از دهم مهرماه به طور محسوس کمتر شد و در 13 مهرماه که بنا به پیشنهاد فعالیت نیروهای عراقی از دهم مهرماه به طور محسوس کمتر شد و در 13 مهرماه ک بنابه پیشنهاد عراق اولین روز آغاز آتش بس بود در ساعات اول، به طور نسبیفعالیت نیروهای عراقی کمتر بود و دولت عراق در نشریه های خود به این امر اعتراف کرده و گفته است با وجود مخالفت ایران با اجرای آتش بس، فرماندهی شورای انقلاب و فرمانده نیروهای مسلح عراق دستور دادند مقررات آتش بس از 5 اکتبر (13 مهرماه) به اجرا درآید ولی ارتش ایران به نبرد ادامه داد.
طبیعی بود که جمهوری اسلامی ایران با وجود اشغال قریب 15 هزار کیلومتر مربع از خاک خود به وسیله نیروهای متجاوز عراقی چنین آتش بسی را نمی پذیرفت و به همین علت اقدام یک جانبۀ عراق چندین به طول نینجامید و از حدود ساعت 12:00 آتش بس اعلام شده عراق شکسته شد و هواپیماهای عراقی تجاوزات خود را به شهرهای ایران از جمله بوشهر، باختران، تبریز و تهران آغاز کردند و نیروهای دو طرف مجدداً درگیر نبرد شدند.
در اثر تیراندازی پراکنده توپخانۀ دشمن به مناطق مسکونی و تأسیسات اقتصادی در روزهای 12 و 13 مهرماه جمعاً 26 نفر شهیدو 120 نفر مجروح گردیدند.
از جمله اثرات جنگ در منطقۀ عملیاتی جنوب از کار افتادن کلیه فعالیت های بنادر آبادان و خرمشهر و اختلال در امور بنادر ماهشهر و امام خمینی بود به طوری که از روز 13 مهرماه فعالیت های کارکنان این بنادر برای تخلیه کالا از کشتی ها بسیار محدود گردید.
توپخانه ایران در ساعات اولیه روز 14 مهر توانست مواضع یک گردان عراقی از لشکر 5 مکانیز در منطقۀ شلمچه را زیر آتش بگیرد و تلفات و خساراتی به آن گردان وارد سازد. در ساعت 14:00 دو فروند هواپیمای دشمن به آبادان حمله کردند اما هر دو فروند با آتش پدافند هوایی منطقه سرنگون شدند.
در پایان روز 14 مهرماه قرارگاه لشکر 3 زرهی عراق به منطقۀ شلمچه تغییر مکان یافت و تیپ 15 مکانیزۀ لشکر 5 مکانیزۀ عراق نیز از منطقۀ هویزه به منطقۀ خرمشهر اعزام شد این جابه جایی نشانگر آن بود که ارتش عراق در نظر دارد تلاش اصلی آفندی خود را در منطقۀ خرمشهر به کار ببرد و در منطقۀ عملیات اهواز و سوسنگرد به پدافند اکتفا نماید. در آن روز حدود 15 حمله هوایی به خارک اجرا گردید که همۀ آنها با آتش پدافند زمین به هوا دفع شد و دو فروند هواپیمای دشمن نیز سرنگون گردید ولی تلفات و خساراتی به تأسیسات خارک وارد نشد.
14 مهرماه تلاش اصلی نیروهای جمهوری اسلامی در خرمشهر برای عقب راندن نیروهای دشمن از غرب خرمشهر به کار گرفته شد. ستاد عملیاتی خرمشهر به تکاوران دریایی مأموریت داد که گمرک خرمشهر را از اشغال نیروهای دشمن خارج سازد. در اجرای این مأموریت، نبرد نزدیک بین تکاوران دریایی ایران و نیروهای متجاوز عراقی در منطقه دوربند واقع در محور شلمچه جریان یافت و نیروهای مدافع خرمشهر موفق شدند عناصر دشمن را حدود 2 کیلومتر به عقب برانند و بندرگاه را پاکسازی کنند.
در حملات هوایی و آتشباری توپخانۀ دشمن به خرمشهر و آبادان در روز 14 مهرماه منطقۀ کوهدشت، پایگاه دریایی، اسکله 11و 12، باشگاه گلستان و ساختمان دژبان آسیب دید، در آن روز نیروهای دشمن در غرب و شمال پل دوربند محور شلمچه به صورت نیم دایره به شعاع 4 تا 8 کیلومتر اطراف خرمشهر را محاصره کرده و موضع دفاعی گرفتند.
روز 14 مهرماه نیز با آرامش نسبی در این منطقه به پایان رسید. آشکار است که اعلام آتش بس به وسیله حکومت عراق از 13 تا 16 مهرماه بنا به مصالح و نیاز نیروهای عراقی جهت تجدید سازمان و تجدید تدارکات و بازنگری در طرح عملیاتی بوده است. به همین علت روز 15 مهرماه نیز همان آرامش نسبی توأم با درگیری های پراکنده چند روز گذشته در جبهه ها برقرار بود و تلاشی از نیروهای دشمن برای اجرای عملیات آفندی مشاهده نگردید. فقط درگیری های پراکنده در بعضی از نقاط وجود داشت، از جمله عناصری از تکاوران در شب 15 مهرماه در ادارۀ بندر خرمشهر با دشمن درگیر و موفق شدند نیروهای مهاجمرا از ساختمان این اداره بیرون برانند و تیم دیگر تکاوران در شب 15 مهرماه در ادارۀ بندر خرمشهر با دشمن درگیر و موفق شدند نیروهای مهاجم را از ساختمان این اداره بیرون برانند و تیم دیگر تکاوران در محور دوربند و پل نو با دشمن درگیر و موفق گردید نیروهای او را مسافتی غقب براند تا کنترل غرب خرمشهر تا نزدیکی پل نو در اختیار نیروهای ایرانی قرار گیرد. این عملیات شبانه از ساعت 1:20 تا 2:40 اچرا گردید و از تکاورات دریایی فقط دو نفر مجروح شدند.
در ساعات اولیه روز 15 مهرماه حادثه مهمی در منطقۀ عملیاتی خرمشهر- آبادان رخ نداد ولی در حدود ساعت 10 بار دیگر حملات هوایی عراق به آبادان اجرا گردید که هدف اصلی بمباران پالایشگاه بود. با توجه به اخبار و اطلاعات واصله معلوم شد که پس از مهلت اعلام شده توسط عراق، تلاش اصلی حملات دشمن در منطقۀ خرمشهر خواهد بود و در واقع عراقی ها برای آماده شدن جهت اجرای این عملیات به یک فرصت 5 روزه نیاز داشتندد رکود ظاهری فعالیت نیروهای عراق در روز 15 مهرماه در جبهۀ خرمشهر به حدی بود که فرماندهان تصور کردند نیروهای عراقی به حاشیۀ نخلستان عرایض عقب نشینی کرده اند گرچه احتمالاً این تغییر مواضع برای انتخاب مواضع پدافندی مناسب امکان پذیر بود اما این عقب روی به منظور ترک منطقه نبود.ارتش عراق در اروندرود و خلیج فارس به شناورهای ایرانی حمله هوایی نمود و کشتی های ایران هجرت و ایران پیام و ایران بحر هدف هوپیماهای دشمن قرار گرفته و آسیب دیدند. در پایان روز 15 مهر، بار دیگر آبادان مورد هدف آتش توپخانه های عراقی قرار گرفت و خساراتی به مناطق مسکونی وارد شد که از جمله چند گلوله به نزدیکی مسجد صاحب الزمان برخورد نمود که بر اثر آن 3 نفر شهید و 15 نفر زخمی شدند. ایم مسجد محل استقرار کمیتۀ مردمی در نقش یک پست امدادی برای اهالی محل و رزمندگان بود و هدف گیری آن، اطلاعات قبلی را که حاکی از دادن مختصات نقاط حساس به دشمن به وسیلۀ عوامل نفوذی بود تأیید می کرد.
از روز 16 مهرماه، آن آرامش نسبی که در 5 روز گذشته در جبهۀ خرمشهر وجود داشت کم کم از بین رفت و نیروهای متجاوز عراق تلاش خود را برای اشغال خرمشهر از سر گرفتند. اولین حرکت چشمگیر نیروهای عراقی وارد کردن وسایل پل سازی به منطقۀ شمال شرقی خرمشهر و کنار رودخانۀ کارون بود. گرچه از روزهای اول جنگ در منطقۀ خرمشهر احتمال این خطر به تناوب احساس می شد ولی در روز 16 مهرماه عناصر اطلاعاتی وجود واحد پل سازی را تأیید کردندو با توجه به این که اصولاً واحد پل آسیب پذیری شدیدی دارد و فقط زمانی به خط مقدم جبهه حمل می شود که استفادۀ قطعی از آن برای احداث پل وجود داشته باشد، خبر وجود این پل در غرب کارون هیچ تردیدی باقی نمی گذاشت که نیروهای عراقی قصد عبور از رودخانۀ کارون را دارند و به همین دلیل فرمانده لشکر 92 زرهی این خبر را با ارجحیت آنی به نیروی زمینی اعلام کرد و یادآور شد که برای چندمین بار خبر رسیده که نیروهای دشمن مشغول وارد کردن وسایل پل سازی به منطقۀ خرمشهر می باشند و احتمالاً در آیندۀ نزدیک در حوالی دارخوین بر روی کارون پل خواهند زد و یگان های دشمن از کارون عبور و جاده اهواز- آبادان را قطع خواهند نمود. ضمناً در این پیام اعلام شده بود که لشکر هیچ نیرویی در محور اهواز- آبادان ندارد.
تکاوران دریایی در ساعت 9:30 روز 16 مهذماه اقدام به پیشروی به سوی مواضع دشمن در منطقۀ گمرک خرمشهر و پل نو کردند ولی نیروهای دشمن با اجرای آتش سنگین مانع پیشروی آنها شدند. در اروندرود نبردی بین ناوچه پیکان ایران با سه ناوچه عراقی در گرفت که طبق گزارش فرمانده ناوچه ایرانی دو ناوچه عراقی غرق شد و ناوچه سوم موفق به فرار گردید.
به طور کلی چنین به نظر می رسد که از دهۀ دوم مهرماه میدان های نبرد حرارت اولیۀ خود را از دست داده بودند و فعالیت نیروها به صورت مقطعی و موضعی درآمده بود.
به عنوان مثال نیروی هوایی ایران برای روز 17 مهرماه فقط 16 سورتی پشتیبانی نزدیک هوایی پیش بینی کرد که 8 سورتی آن در منطقۀ جنوب و این کاهش پشتیبانی هوایی دو علت می توانست داشته باشد. اول غیرفعال شدن جبهه ها، دوم تلفات و ضایعات هوایی که به هواپیماهای ایرانی در روزهای اول نبرد وارد شده بود.
رکود نسبی در جبهه ها به نفع نیروهای ایرانی بود زیرا بررسی ها نشان می داد که ارتش عراق قدرت تهاجمی اولیۀ خود را از دست داده و فرصتی برای نیروهای مسلح ایران به وجود آمده که خود را برای مرحلۀ دوم جنگ یعنی آفند متقابل به منظور عقب راندن نیروهای متجاوز از مناطق اشغالی نمایند و به همین دلیل بود که در روز 16 مهرماه تیپ 1 لشکر 92 زرهی یک حملۀ محدود در دب حردان واقع در حدود 15 کیلومتری جنوب غربی اهواز اجرا کرد و اگر چه تیپ موفقیتی به دست نیاورد، ولی اثر روانی آن در نیروهای خودی و دشمن شایان توجه بود.
از طرف دیگر در روز هفدهم مهرماه ماکروویو خوزستان از کار افتاد و ارتباط با نقاط دیگر قطع گردید. همچنین کلیه بیمارستان های شهر آسیب دید و نیاز مبرمی به بیمارستان های صحرایی به وجود آمد. از طرف دیگر چون تعداد مجروحان زیاد بود برای حمل آنان و جا به جایی یگان ها و امور تدارکاتی به خودروهای زیادتری نیاز بود. وضعیت گردان 151 دژ مثال بارزی بود برای شرایط موجود. این گردان در ظرف چند روز 120 نفر شهید داده و عده ای نیز مجروح و مفقودالاثر داشت و در نتیجه آمادگی رزمی خود را از دست داده بود و ضرورت داشت که با یک گردان تازه نفس تعویض شود اما در شرایط سخت آن روزها امکام جا به جایی و تعویض یگان ها وجود نداشت و این در حالی بود که یگان های عراقی با پشتیبانی و تدارک مستمر و مداوم اقدامات خود را منظم تر و هماهنگ تر می کردند.
انتهای مطلب
