شاید در نگاه اول چنین به نظر برسد که صنعت نفت ایران طی سال های دوران دفاع مقدس، فقط دو وظیفه مستمر و مداوم تأمین سوخت مورد نیاز کشور و جبهه ها را بر عهده داشت، اما باید اذعان کرد که اهمیت این صنعت فراتر از تأمین سوخت بود؛ زیرا اقتصاد ایران کاملاً وابسته به نفت و قطع صدور نفت مترادف با ورشکستگی کشور بود. با توجه به این امر، مراکز نفتی، خط لوله، مراکز پمپاژ نفت، چاه ها و اسکله ها، مخازن ذخیره سازی، بندرها و اسکله های نفتی ایران به عنوان مهم ترین اهداف حملات هوایی و حتی موشکی عراق شناخته می شدند و از همان روزهای ابتدایی جنگ، عراق از زمین، هوا و دریا مراکز مختلف وابسته به صنعت نفت ایران را مورد حمله قرار داد.
استفاده از روش های پدافند غیرعامل
اگرچه تلاش و ترجیح صدام، دست یابی به منابع نفتی به صورت سالم و قابل بهره برداری بود، ولی فرایند ادامه جنگ به گونه ای پیش رفت که بعثی ها برای شکست ایران سعی در نابودی منابع و تأسیسات نفتی ایران داشتند. در این میان بحث حمله به تأسیسات نفتی خارک از حدود دو هفته قبل از آغاز درگیری رسمی مطرح شد.(ضیغمی، 1391، شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی شانا)
میزان آسیب دیدگی مراکز نفتی و در نتیجه کاهش توان تولید نفت ایران در ماه های اولیه جنگ بسیار بیشتر بود اما به تدریج افزایش توان دفاع هوایی ایران منجر به کاهش آسیب های وارده شد. در کنار دفاع هوایی آفند و پدافند هوایی – استفاده از روش های پدافند غیرعامل، در مراکز وابسته به صنعت نفت ایران، نظیر استفاده از گوی های شناور و لوله های خرطومی برای بارگیری نفت و سرانجام عملیات شاتل که به وسیله آن نفت توسط نفت کشتی های متعلق به ایران از خارک بارگیری و برای تحویل به خریداران خارجی به مناطق امن تری چون جزایر سیری و لاوان منتقل می شدند، منجر به کاهش میزان موفقیت عراق در حملات به مراکز وابسته به صنعت نفت ایران شد. (حشمت زاده، مقاله جنگ تحمیلی و نفت)
پدافند هوایی ایران از همان سال اول جنگ تحمیلی، با استفاده از تجهیزات راداری، موشکی و توپخانه ای ضدهوایی و بهره گیری از هواپیماهای رهگیر طرح پدافندی، در تعامل کامل با پدافند هوایی سایر سازمان های نظامی از جمله نیروی دریایی ارتش، موفق به ایجاد پوشش امن برای خارک، در برابر هواگردهای عراقی شد. ایجاد این پوشش امن، در بسیاری از مواقع برای مردم ایران ناشناخته بود و گاهی نیز از تریبون های رسمی اعلام می شد. به عنوان مثال امام جمعه وقت خارک، در نماز جمعه از مشاهدات خود در خصوص ساقط کردن موشک زمین به زمین عراق، توسط پدافند هوایی ارتش سخن گفت. (مصاحبه با امیر مقیسه، ویژه نامه رزمایش مدافعان آسمان ولایت)
تشدید فشارهای اقتصادی به ایران
همزمان با گسترش جنگ و آزاد سازی مناطق اشغالی و تغییر توازن نظامی به نفع جمهوری اسلامی ایران، کشورهای غربی و منطقه برای جلوگیری از پیروزی کشورمان، فشارهای اقتصادی خود را تشدید کرده و با تجهیز عراق برای حمله به مراکز اقتصادی، پالایشگاه ها، تلمبه خانه ها از جمله تلمبه خانه تنگ فنی، پایانه های نفتی و نفت کش های حامل نفت ایران در راستای تضعیف هرچه بیشتر اقتصادی ایران گام برداشتند. (شیرازی، نگاهی به اقتصاد ایران در هشت سال جنگ تحمیلی)
پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با استقرار کارکنان و تجهیزات خود در پالایشگاه ها، تلمبه خانه ها، پتروشیمی ها، نیروگاه ها و پایانه های نفتی همچون جزیره خارک، اسکله ها، مشارکت فعالانه در تأمین امنیت هوایی نفت کش ها، تنگه هرمز و… سعی در استمرار صدور نفت ایران داشت.
با وجود اینکه دفاع هوایی ایران قبل از انقلاب اسلامی متکی بر دفاع هوایی هواپایه بود و از سامانه های موشکی زمین به هوا در فرایند دفاع هوایی، آن گونه که باید استفاده نمی شد، ولی خارک و اهواز به دلیل وجود منابع نفتی و اهمیت فراوان، دارای سایت هاوک گسترش یافته بودند. سامانه های هاوک در این شهرها برای حفاظت از تأسیسات نفتی و نیروگاهی مستقر شده بودند. عراق برای نابودی خارک تدارکی گسترده ای فراهم فراهم کرده بود؛ «علیرضا ضیغمی» که در دوران جنگ ریاست منطقه نفتی خارک را بر عهده داشت، در خاطرات خود در این خصوص می گوید:
«یکی از مهم ترین کارهایی که دشمن انجام داده بود، طراحی جزیره ای مشابه خارک در عمق بیابان های خاک عراق بود و این امر به دلیل حساسیت بسیار بالای این جزیره برای آنها بود. عراقی ها حتی موقعیت اسکله شرقی و غربی خارک را طراحی کرده و مرتب در آنجا عملیات تمرینی انجام می دادند. این نقشه آنها برای آشنایی با مناطق حساس جزیره و بمباران و آشنایی با مناطق حساس جزیره بود تا هنگام عبور از سد پدافند، صحیح و دقیق عمل کنند؛ همه چیز کاملاً برنامه ریزی و تمرین شده بود و حتی زمان بمباران در ساعات قبل از ظهر و گرما و شرجی وحشتناک جزیره انجام می شد؛ در چنین شرایطی بود که کار خاموش کردن شعله ها و بازسازی تأسیسات باید صورت می گرفت.» (ضیغمی، 1391، شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی شانا)
عملیات روانی با محوریت خارک
شدت حملات عراق به مراکز مربوط به صنعت نفت و صنایع وابسته به گونه ای بود که شایعه نابودی جزیره خارک توسط رسانه های غیرایرانی بارها مخابره شد و با وجود همه تلاش های به عمل آمده و تمامی تدابیر به کار گرفته شده، نخستین حمله دشمن به تأسیسات نفتی جزیره خارک، دوم مهر 1359 یعنی تنها سه روز پس از شروع جنگ، ثبت شد. در سال های جنگ، حملات عراق به خارک و سایر مناطق و تأسیسات مربوط به صنعت نفت به صورت مداوم ادامه داشت. تقریباً پس از انجام هر حمله هوایی عراق به خارک، عملیات روانی وسیعی با محوریت این پیام که خارک کارایی خود را از دست داده است، شروع می شد. پاسخ گویی به این عملیات روانی از سوی مسئولان ایرانی انجام می شد. به عنوان مثال برابر مدارک موجود، «مهندس غرضی» وزیر نفت وقت کشورمان در یک گفت و گوی اختصاصی با واحد برون مرزی جمهوری اسلامی ایران اخبار منتشر شده از سوی امپریالیسم خبری در ارتباط با ادعای صدام عفلقی در مورد تخریب و انهدام تأسیسات جزیره خارک را تکذیب کرد و گفت:
«از آغاز جنگ تحمیلی هدف صدام بعثی تخریب جزیره خارک بوده و هست و هربار که برخوردی در اطراف جزیره خارک پیش آمده، صدام ادعای انهدام تأسیسات این جزیره را دوباره مطرح کرده، ولی جنگنده دشمن در اطراف خارک سقوط کرده است.» (حجامی و جهانفر، 161:1393)
پاسخ کوبنده رهبر انقلاب به عملیات روانی دشمن
حجم حملات هوایی انجام شده به خارک از روزهای ابتدایی جنگ تا آخرین روزهای جنگ تحمیلی به گونه ای بود که چندسال بعد از شروع جنگ و در 24 مرداد 1364 صدام مدعی یکسان شدن جزیره خارک با خاک می شود که با توجه به ادعاهای قبلی صدام مبنی بر انهدام کامل جزیره خارک، این مسئله از سوی امام امت به سخره گرفته شد و در این خصوص فرمودند: «مگر صدام قبلاً نگفته بود که جزیره خارک را نابود کرده است؟ چیزی که نابود شده که دیگر نیاز به نابودی مجدد ندارد…» در این فرمایش، امام عدد 49 را به کار برده و فرموده بودند 49 بار گفتید خارک را از بین بردیم، مگر چندبار می شود یک جزیره را از بین برد؟ این گواهی به این موضوع می داد که آنان هرگز موفق نشدند به این هدف دست پیدا کنند و از بین بردن جزیره خارک و قطع صادرات نفت خام از دل آب های خلیج فارس، تنها یک خیال خام بود. (ضیغمی، 1391، شانا)
هواپیماهای دریایی سوپراتاندارد
عراق برای دست یابی به راهبردش، جنگ افزارهای متناسب با شرایط جغرافیایی اهداف را در اختیار می گرفت که همین مسئله نشان دهنده حمایت گسترده از عراق بود. در مقابل، ایران با محدودیت های فراوان برای دفاع مواجه بود از جمله اینکه در خصوص حمله عراق به خارک و اهداف دریایی و پس از مشاهده دفاع مستحکم پدافند هوایی در دو سال اول جنگ، در بهمن 1361 خبرگزاری های جهان از تقاضای عراق از فرانسوی ها برای دریافت هواپیماهای دریایی سوپراتاندارد خبر دادند. سوپراتانداردها هواپیماهای مناسب عملیات هوا به دریا و دارای سرعتی معادل 1200 کیلومتر در ساعت هستند. این هواپیماها قادر به طی مسافت 7200 کیلومتری در عملیات است و با توجه به تجهیز آن به رادارهای مخصوص چندکاره، قادر به ردیابی و شلیک به کشتی ها از فاصله 130 کیلومتری است. بنابراین این هواپیماها برای حمله و انهدام هدف، نیاز به نزدیک شدن به آن ندارد. چند ماه بعد از پخش این خبر، خبرگزاری ها خبر موافقت فرانسه را نسبت به تحویل پنج فروند جنگنده سوپراتاندارد مجهز به موشک های اگزوسه به عراق اعلام کردند. البته بعدها تحویل پنج فروند سوپراتاندارد تغییر یافت. هم زمان جنگ رسانه ای خبرگزاری های غربی و عراقی ها آغاز شد. آنها در تبلیغات خود اعلام می کردند که «عملکرد هواپیماهای سوپراتاندارد و موسک های اگزوسه مناسب بوده و کارایی خود را در جنگ فالکلند به اثبات رسانده اند.» و یا «دفاع ضدهوایی ایران در مقابله با این هواپیماها ناتوان است.» و اینکه «سوپراتانداردهای فرانسوی برای منهدم کردن جزیره خارک به عراق تحویل داده می شود.»
چندی بعد، رسانه های جهان خبر از تحویل هواپیماهای میراژ اف-1 با توانایی شلیک موشک اگزوسه به عراق تا پایان سال مسیحی را دادند. همچنین در همین زمان، خبر تقاضای دولت عراق از فرانسه جهت افزایش تعداد موشک های اگزوسه (دریافتی در هر ماه به دو برابر) پخش شد. این هجمه تبلیغاتی توسط خبرگزاری های آلمان غربی، شبکه خبری بی بی سی و رادیوهای رژیم صهیونستی، عراق، سوئیس، آمریکا و روزنامه های وال استریت ژورنال، لس آنجلس تایمز، کریستین ساینس مانیتو و … انجام می شد.
کم اثر ساختن جنگ روانی دشمن
سخنان امید بخش رهبر انقلاب اسلامی، ایمان قوی، سد آتش مستحکم پدافند هوایی در خارک، استقرار سامانه های پدافند هوایی بر روی کشتی ها، انهدام چندین فروند میراژ، ابتکار عمل ساخت گوی های فلزی و استفاده از کشتی های غرق شده برای انحراف موشک های اگزوسه در اطراف جزیره خارک و سایر اقدام های انجام شده، در کم اثر ساختن جنگ روانی دشمن در ارتباط با سوپراتاندارد کاملاً مؤثر بود.
عدم تحقق پیش بینی صدام
پس از شکست برنامه بیان شده، روزنامه فرانسوی لیبراسیون در گزارش نوشت: «تحویل سوپراتانداردها به عراق یک سلاح جنگ روانی است، زیرا این هواپیما قادر به انهدام پایانه نفتی خارک نیست.» در واقع عراق پیش بینی کرده بود که در کوتاه ترین مدت می تواند ایران را از منابع اصلی درآمد نفتی محروم ساخته و با بمباران جزیره خارک و سایر تأسیسات نفتی، شریان حیاتی اقتصاد ایران را قطع کند؛ اما در عمل پیش بینی صدام محقق نشد، زیرا نیروی هوایی عراق در نابودی و وارد کردن ضربات اساسی به تأسیسات نفتی ایران در خاک ناتوان بود. بنا به ادعای عراقی ها فقط در شش ماهه اول سال 1364 بیش از هشتصد پرواز جنگی به قصد انهدام تأسیسات نفتی خارک انجام شد. (حسینی، 25:1387)
در این میان، آنچه غیرقابل انکار است، عملکرد خوب پدافند هوایی در دفاع از جزیره خارک است. منطقه خارک بیش از دو هزار و 834 بار آماج حمله هوایی و موشکی دشمن قرار گرفت؛ ولی کارکنان صنعت نفت توانستند تأسیسات و اسکله های صادراتی نفت خام را به سرعت تعمیر کنند تا مشکلی در امر صادرات ایجاد نشود. (رضایی، 1391، مشعل نیوز)
منابع:
- حسینی، یعقوب، تاریخ نظامی جنگ تحمیلی، جلد دوم، 1387، تهران، نشر آجا
- حجامی، محمود و جهان نفر، رضا، حافظان آسمان عشق، مروری بر نقش پدافند هوایی ارتش در هشت سال دفاع مقدس، 1393، تهران، نشر قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیا (ص)
- حشمت زاده، محمدباقر، مقاله «جنگ تحمیلی و نفت)، بخش دوم: (نقش نفت در تداوم دفاع مقدس»
- شیرازی، سید محمدصادق، نگاهی به اقتصاد ایران در هشت سال جنگ تحمیلی، به نقل از سایت اینترنتی kasebnews.ir
- ضیغمی، شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی شانا، 1391
- رضایی، مشعل نیوز، 1391
- ویژه نامه رزمایش مدافعان آسمان ولایت، مصاحبه امیر مقیسه
انتهای مطلب
